Η θέση της γυναίκας στην Κρήτη…

«Δε γεννιέσαι γυναίκα, γίνεσαι. Καμιά βιολογική, ψυχολογική ή οικονομική μοίρα δεν προσδιορίζει τη μορφή με την οποία η γυναίκα παρουσιάζεται στην κοινωνία. Είναι ο πολιτισμός στο σύνολό του που παράγει αυτό το πλάσμα, που είναι ανάμεσα στον αρσενικό και τον ευνούχο και που περιγράφεται σαν θηλυκό».

Ήταν οι λέξεις που έβαλαν τη Σιμόν ντε Μποβουάρ στην ιστορία, και άλλαξαν , όχι μόνο τον τρόπο με τον οποίο οι άντρες έβλεπαν τις γυναίκες, αλλά κυρίως τον τρόπο με τον οποίο οι γυναίκες έβλεπαν τον εαυτό τους.

Κανένας ρόλος όμως δεν είναι προκαθορισμένος και μια μόνο ματιά στη θέση της γυναίκας στη Κρήτη από τα Μινωϊκά χρόνια ως σήμερα μπορεί να αποδείξει ότι η θέση της γυναίκας είναι κοινωνική κατάσταση που καθορίζεται από το επίπεδο πολιτισμού ενός λαού και τους αγώνες του να διατηρήσει την ιστορική του ταυτότητα και την εθνική του ελευθερία.

Από όσα μπορούμε να διακρίνουμε στον μινωικό αστικό κώδικα, που έπρεπε να είναι ένα σύνολο από ήθη και έθιμα, δυο είδη δικαιωμάτων είναι ιδιαίτερα σημαντικά: το πρώτιστο δικαίωμα της πατριάς σε ό,τι αφορούσε στην ιδιοκτησία και, μέσα στην πατριά αυτή, την μητριαρχική διαδοχή. Είναι γνωστό ότι η αναγκαστική τέλεση του ενδογαμικού συλλογικού γάμου, μετά την μύηση, ανάμεσα στα μέλη δυο ομάδων μιας πατριάς, κράτησε ως την ελληνιστική εποχή· το πιστοποιεί έμμεσα ο συγγραφέας της 18ης ωδής της Ι λ ι ά δ α ς που δείχνει να χορεύουν στην Κνωσό, στην έξοδο από τον λαβύρινθο, μαζί τα οπλισμένα αγόρια και τα κορίτσια που φορούν χιτώνες· το επιβεβαιώνει μαρτυρία του ιστορικού Εφόρου και οι επιγραφές. Πρώτοι έχουν το δικαίωμα να διεκδικήσουν μια κόρη κληρονόμα, οι άνδρες της ίδιας με αυτήν φυλετικής ομάδας· αν όμως δεν την θέλουν, τότε οι πιο στενοί της συγγενείς πρέπει να κάνουν καινούργια προσφορά σε όλη την φυλή και να περιμένουν τριάντα μέρες, ώσπου να αποκτήσει το δικαίωμα να αναζητήσει αλλού το σύζυγό της, μόνη της: απομεινάρια μιας εποχής κοινοκτημοσύνης, όπου η γυναίκα, όποια κι αν ήταν τα αισθήματά της, αποτελούσε αγαθό όπως και η γη και που την τύχη της ρύθμιζε η ομάδα. Ενώ στην κλασική Ελλάδα οι γυναίκες που παντρεύονταν συχνά από δώδεκα μόλις χρόνων, πήγαιναν αμέσως να κατοικήσουν στο σπίτι του συζύγου τους, στην Κρήτη, οι άντρες δεν έπαιρναν στο σπίτι τους τις κοπέλες που παντρεύονταν, παρά μόνο αν ήταν ικανές να ρυθμίζουν μόνες τους τα οικιακά προβλήματα. Έμεναν λοιπόν, όπως και στην μινωική εποχή, στο σπίτι του πατέρα και της μητέρας τους. Σε περίπτωση μοιχείας, το έγκλημα που είχε διαπραχθεί στο σπίτι αυτό, εθεωρείτο πιο μεγάλο και πιο επιλήψιμο, παρά αν είχε γίνει οπουδήποτε αλλού. Ο σύζυγος δεν είχε το δικαίωμα να πουλήσει ή να υποθηκεύσει την προίκα της γυναίκας του. Την ατομική της περιουσία την έλεγχε μετά τον γάμο η ίδια. Ένα ακόμη χαρακτηριστικό πρωτόγονης νομοθεσίας: άντρας και γυναίκα μπορούσαν να χωρίσουν όποτε ήθελαν. Στην περίπτωση όμως αυτή, η γυναίκα ξανάπαιρνε την προίκα της, τα μισά από όσα είχε αποκτήσει το ζευγάρι και όλα τα ρούχα που είχε κάνει μόνη της. Στον Κώδικα της Γόρτυνας διατυπώνεται ο όρος ότι είχε το δικαίωμα να πάρει επί πλέον πέντε στατήρες ασήμι, αν ήταν ο σύζυγος που είχε προκαλέσει το διαζύγιο, αλλά ο τελευταίος έπρεπε να προσέξει να μην πάρει η γυναίκα περισσότερα, κι αυτό αποτελεί καινούργιο στοιχείο του γάμου, όταν ό άντρας ζούσε στο σπίτι της νύφης. Είναι αξιοσημείωτο ότι αναφέρονται μόνο τα δικαιώματα της συζύγου, της κληρονόμου κόρης, της χήρας. Αν η γυναίκα πέθαινε άτεκτη, ο σύζυγός της ήταν υποχρεωμένος να επιστρέψει την ιδιοκτησία της γυναίκας και το μισό από την τελευταία σοδειά στην φυλετική ομάδα από την οποία είχε προέλθει. Υπολόγιζαν και ανέφεραν την γυναίκα της Κρήτης ανάμεσα στα μέλη της φυλής κι αυτό αποτελεί εξαίρεση στα αρχαίο δίκαιο. Έπαιρνε το προσωπικό της μερίδιο από την κληρονομιά. Μπορούσε να αρνηθεί να παντρευτεί τον πιο στενό της συγγενή σε περίπτωση χηρείας ή διαδοχής, καταβάλλοντας αποζημίωση. Είδαμε ότι είχε το δικαίωμα, αν ανήκε στην τάξη των ελεύθερων, να παντρευτεί επίσημα ακόμη κι έναν δουλοπάροικο και πως, με την προϋπόθεση ότι αυτός θα πήγαινε να ζήσει στην ιδιοκτησία και στο σπίτι της γυναίκας του, διαβίβαζε στα παιδιά της την ευγενική της καταγωγή. Πολλές φορές, μια παντρεμένη μπορούσε να αποκτήσει ελεύθερα ή όχι παιδιά, ανάλογα με το σπίτι όπου γεννούσε.

Όλα αυτά τα σχετικά με τον γάμο χαρακτηριστικά, η ελεύθερη διάθεση της περιουσίας, η κληρονομιά, η διαδοχή, υπογραμμίζουν την υψηλή κοινωνική θέση της Κρητικιάς γυναίκας, χίλια ακόμη χρόνια μετά τον Μίνωα.

Με την κάθοδο των Δωριέων η γυναίκα της Κρήτης εξακολουθεί να διατηρεί τη μινωική ακτινοβολία της. Επιγραφικά στοιχεία αποκαλύπτουν ότι η γυναίκα της Κρήτης, την περίοδο αυτή βρισκόταν σε πλεονεκτική θέση, σε σχέση με τις γυναίκες της Αθήνας και άλλων ελληνικών πόλεων.
Κατά την περίοδο των ρωμαϊκών και βυζαντινών χρόνων και ιδιαίτερα μετά την επικράτηση του Χριστιανισμού, η θέση της Κρητικιάς αλλάζει μορφή. Ο ρόλος της υποβιβάζεται στη νέα κοινωνική δομή και χάνει ουσιαστικά δικαιώματα εξ’αιτίας των αντιλήψεων της εποχής.
Περνάμε στη Βενετοκρατία η οποία επίσης επηρέασε με πολλούς τρόπους την κρητική κοινωνία. Μετά την άλωση, όμως, της Κωνσταντινουπόλεως η Κρήτη και ιδιαίτερα το Μεγάλο Κάστρο, δέχτηκε πρόσφυγες από τη βασιλεύουσα, ευγενείς και λογίους, που έδωσαν μια πνευματική ώθηση στο νησί. Η γυναίκα στη βενετοκρατούμενη Κρήτη αναλαμβάνει την ανατροφή και διαπαιδαγώγηση των παιδιών, καλλιεργεί τις παραδόσεις, που αποτελούν το στήριγμα του υπόδουλου Κρητικού λαού και διατηρεί αναλλοίωτο το εθνικό και θρησκευτικό φρόνημα. Συμμετέχει στις θρησκευτικές και κοινωνικές εκδηλώσεις και η ζωή της αποκτά μεγαλύτερο ενδιαφέρον.
Η συμμετοχή της στις διάφορες εξεγέρσεις κατά των κατακτητών δεν είναι αμελητέα.

Την περίοδο της Βενετοκρατίας ανθίζει η κρητική λογοτεχνία. Ο “Ερωτόκριτος” γεννά ένα νέο γυναικείο πρότυπο:
Την γυναίκα της Αναγέννησης, στην οποία συνυπάρχει η ευαισθησία, η σεμνότητα, η ψυχική ευγένεια, η πνευματική ωριμότητα, αλλά και η τόλμη και το συγκρατημένο ερωτικό πάθος. Μια δυνατή προσωπικότητα που αγωνίζεται να κατακτήσει βασικά γυναικεία δικαιώματα.
Μετά την τουρκική κατάκτηση τα φώτα της Αναγέννησης άρχισαν να σβήνουν στην Κρήτη. Ο πνευματικός σκοταδισμός που ακολούθησε κάλυψε ολοκληρη τη Μεγαλόνησο. Σʼαυτή τη σκοτεινή περίοδο της κρητικής ιστορίας, η γυναίκα της Κρήτης διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο. Ως παιδαγωγός και δασκάλα του σπιτιού, εμπνέει στα παιδιά της την αγάπη στο Χριστό και τις πολιτισμικές αξίες. Με το ίδιο πάθος τους μεταδίδει τον πόθο για λευτεριά και το μίσος κατά των τυράννων. Στη μακρόχρονη τουρκική δουλεία, η συμβολή της γυναίκας της Κρήτης στους απελευθερωτικούς αγώνες υπηρξε ουσιαστική.Χαρακτηριστικό παράδειγμα οι γυναίκες στα Σφακιά.Ο Ν. Αγγελής αναφέρει για την μάχη της Ανώπολης το 1770

<< κατά την διάρκεια της μάχης πήραν το βάπτισμα του πυρός και οι γυναίκες
πέντε – έξι που ξέφυγαν δεν άφησαν για χρόνια πολλά το τουφέκι.
Βγήκαν στα βουνά και πολεμούσαν σαν άνδρες.
Η ιστορία έσωσε τα ονόματα μερικών από δημοτικά τραγούδια ή
από το στόμα των συμπολεμιστών των.
Ήταν η Σγουραφελλιά, η Μπουρμπαχοκατσουλή κόρη του Βούρβαχη,
μια Κατερινιά Ανωπολίτισσα μια Σοφούλα Καλλικρατιανή και άλλες >>.

Στα 1774 έχουν περάσει τέσσερα χρόνια από την καταστροφή της επαρχίας και
οι καπετάνιοι αποφασίζουν να κινηθούν κατά του Τουρκοενετού Αγά Αληδάκη
ο οποίος έχει τον πύργο του στο χωριό Εμπρόσνερος.
Ο Αγάς τους έχει στενέψει την αγροτοκτηνοτροφική περιοχή και
επιπλέον τους φοβερίζει ότι θα ανέβει στα Σφακιά.
Αυτός ο πόλεμος θα γίνει με την βοήθεια των γυναικών οι οποίες απαίτησαν την συμμετοχή τους.
Έχουν βλέπεται μείνει λίγοι οι Σφακιανοί και οι γυναίκες τους είναι μπαρουτοκαπνισμένες
από την προηγούμενη επανάσταση άρα δεν μπορούν να τους αρνηθούν.
Ο ποιητής της εποχής Γεωργής Πάτερος γράφει:

« Είπε η Πατσουροζαμπιά κι εμείς θ΄αρματοθούμε,
κι η Νικολέτα κι η Χρυσή θε να σας ακλουθούμε
μαζί να πολεμήσωμε,μαζί κι ανε χαθούμε,
και μεις εβαρεθήκαμε τσοι Τούρκους να γροικούμε
……………………………………. Γυναίκες,
σεις να κάτσετε μαζί με τα παιδιά σας,μα σας κάτω ‘ς τον Πρόσνερο,
δεν έναι η δουλειά σας ογλήγορα ‘ς τά σπίθια σας, των λεν’ οι πολεμάρχοι,
μα μεις του Πύργου την Τουρκιά την τρώμε και μονάχοι.
- Μα μεις δεν απομένομε, μαζί σας θ’ ακλουθούμε,
τση Ρωμηοσύνης τον οχθρό κ’ εμείς θα πολεμούμε.
- Άς έρθου, σα δε γίνεται, μα η πρώτη των δεν έναι ».
είπεν ο Βολουδόπωλος ……………………….
Οι Σφακιανοί αφού κύκλωσαν τον γενίτσαρο, στον πύργο του,
κατάφεραν μετά από αγώνα και θυσίες να τον νικήσουν και να καταστρέψουν τον πύργο.
Στο προσκλητήριο των νεκρών αγωνιστών είναι και ηρωίδες:
«κλαιν την Βουρβαχο-Κατσουλή,με την μακρέ πλεξούδα,
από πολέμ’ αντρείστικα, κ’ ας ήτο κοπελούδα κλαίσι και την Σγουραφελλιά,
πώκαμε τα λαγούμια, κ’ έκανε τα παιδιά ‘ρφανα, χηράδες τα χανούμια».
Ερείπια του πύργου στέκονται στον Εμπρόσνερο για να μας θυμίζουν μια ακόμα θυσία.

Η παρουσία όμως της Κρητικιάς είναι εκθαμβωτική και στο πιο συγκλονιστικό γεγονός του Βʼ Παγκοσμίου Πολέμου, την Μάχη της Κρήτης καθώς και στην Αντίστασή της.Βιώνει ασύλληπτες τραγωδίες σα σύζυγος, σα μάνα, σα θυγατέρα, σαν αδερφή. Παλεύει απεγνωσμένα να κρατήσει στη ζωή ορφανά και υπερήλικες, ενώ συνεχίζει την ολόψυχη προσφορά της στην Αντίσταση. Η ίδια κακοποιείται, φυλακίζεται, εξορίζεται στα στρατόπεδα συγκέντρωσης,θυσιάζεται για το χρέος, γράφοντας με το αίμα της μιαν ιστορία απίστευτου ηρωισμού και αυτοθυσίας.Η κρητικιά στέκεται ισότιμα δίπλα στον κρητικό πολεμιστή , λυγερή, απροσκύνητη,ψυχωμένη,μια κατηγορία απο μόνη της …η γυναίκα της Κρήτης!

Ιωάννα Μπισκιτζή

Λέκτορας Κλασικής Φιλολογίας

Πηγη: ΑΝΩΓΗ η εφημερίδα των Ανωγειανών όπου γής